Terapia z wykorzystaniem dźwięków, drgań specjalnych oraz gongów znana już była w Tybecie  od ponad 3000 lat, natomiast najstarszy zapis o zabiegach muzykoterapeutycznych pochodzi sprzed  8 tysięcy lat. Historia muzykoterapii prawdopodobnie sięga początków ludzkości. Muzyka jest uniwersalnym środkiem terapeutycznym, pozwalającym się łączyć z wszelkimi innymi technikami psychoterapii i arteterapii. Od początków istnienia bywała ona łączona z rysunkiem, pantomimą, z hipnozą, z technikami jogi i medytacji. Pojęcie terapii początkowo związane z medycyną, dziś weszło na stałe do terminologii innych nauk. Posługują się nim zwłaszcza psychologia, pedagogika i socjologia. Twórca polskiej muzykoterapii - Tadeusz Natanson określał muzykoterapię jako (…) „metodę postępowania wielostronnie wykorzystującą wieloraki wpływ muzyki na ustrój psychosomatyczny człowieka”. Jest bardzo pomocną metodą pracy z dziećmi, a także dorosłymi, u których problemy emocjonalne uniemożliwiają normalne funkcjonowanie w relacjach z innymi ludźmi. Od strony psychoterapeutycznej muzyka w ramach muzykoterapii uważana jest za niezastąpiony środek niewerbalnej komunikacji międzyludzkiej, szczególnie w niektórych zaburzeniach psychicznych - kiedy słowo traci dla pacjenta znaczenie (psychozy schizofreniczne, wczesnodziecięcy autyzm, niedorozwoje i uszkodzenie mózgu u dzieci), a także gdy kontakt werbalny z pacjentem ma charakter stereotypowy (pacjenci wielokrotnie leczeni), lub sprowadza się wyłącznie do kontaktu intelektualnego. W terapii muzycznej posługujemy się zatem dźwiękiem i rytmem jako środkami stymulacji leczenia i wspierania rozwoju osobowości dziecka. Muzyka, będąc źródłem różnorodnych doświadczeń, jako środek oddziaływujący na umysł, ciało, uczucia i duszę potrafi „dotrzeć” do wnętrza każdego z nas bez względu na wykształcenie, sprawność, poziom inteligencji. Im wrażliwsze wnętrze człowieka, tym muzyka czyni pozytywne „spustoszenie” w człowieku w jego organizmie w sferze psychicznej oraz fizycznej. Moc oddziaływania muzykoterapeutycznego uzasadnia się tym, że przy odbiorze muzyki oprócz receptorów słuchowych włączane są impulsy wzrokowe, a także wyobraźnia, która pod wpływem bodźców przekazywanych przez zmysły węchu, smaku, dotyku, czucia, produkuje różnego rodzaju skojarzenia.

Najważniejsze CELE zajęć muzykoterapeutycznych to:

• obniżanie napięcia psychofizycznego i emocjonalnego,
• redukowanie lęku, niepokoju, stresu, negatywnych emocji,
• zwiększenie poczucia bezpieczeństwa,
• ułatwianie i pogłębianie akceptacji samego siebie, a także akceptacji kalectwa i jego skutków,
• podnoszenie samooceny, wpływanie na tworzenie lub wzmacnianie pozytywnego obrazu siebie oraz innych ludzi,
• wzmacnianie wiary we własne siły i możliwości,
• budzenie uczucia sprawności,
• wyrabianie pewności w działaniu,
• doskonalenie mowy, wzroku, słuchu, dotyku, kinestetyki,
• ćwiczenie autoorientacji i orientacji w przestrzeni,
• rozwijanie twórczej ekspresji,
• stymulowanie różnych form aktywności muzycznej,
• rozwijanie umiejętności mówienia o emocjach,
• motywowanie „pacjenta” do aktywności poznawczej, ruchowej,
• wdrażanie uczestników zajęć do aktywności artystycznej,
• stwarzanie uczestnikom zajęć możliwości odtwórczej, twórczej oraz spontanicznej ekspresji muzycznej,
• umożliwienie rozwoju zdolności i umiejętności muzycznych,
• stwarzanie warunków do rozwoju wyobraźni muzycznej, plastycznej, ruchowej,
• doskonalenie zmysłu estetycznego,
• usprawnianie psychomotoryki,
• korygowanie nieprawidłowej postawy ciała.

Z najczęściej spotykanych FORM AKTYWNOŚCI muzykoterapii można wymienić:

• śpiewanie,
• słuchanie muzyki,
• grę na instrumentach muzycznych (instr. perkusyjne, instr. Orffa),
• zabawy muzyczno - ruchowe (ćwiczenia inhibicyjno - incytacyjne),
• muzykowanie z wykorzystaniem elementów dźwiękonaśladowczych,
• improwizacje wokalno - instrumentalne,
• ćwiczenia mowy, oddechu, słuchu, dotyku, poczucia rytmu,
• improwizacje wokalne, instrumentalne, ruchowe,
• pantomima, psychodrama, elementy tańca,
• muzyczną relaksację i relaks.

   Terapia muzyczna może być jednym ze sposobów pokonywania barier dzielących osoby niepełnosprawne od pełnosprawnych, a muzyka, którą się ona posługuje jako środkiem oddziaływania może być jej szczególnym i wyjątkowym narzędziem. Słuchanie, tworzenie i odtwarzanie głosem, ruchem lub na instrumentach muzycznych może wspomagać indywidualny rozwój człowieka. Zastosowanie sztuki muzycznej do celów terapeutycznych opiera się na założeniu, że pełni ona względem człowieka (zarówno pełnosprawnego jak i niepełnosprawnego) różnorodne funkcje. Osoba niepełnosprawna występuje zawsze w podwójnej roli: pacjenta wymagającego specjalistycznego leczenia, rehabilitacji lub terapii oraz człowieka (dziecka, młodzieńca, osoby dorosłej) na określonym etapie rozwoju osobniczego właściwymi dla siebie potrzebami i oczekiwaniami. Wykazuje ona zapotrzebowanie na różne funkcje muzyki niezależnie od wieku, poziomu rozwoju psychoruchowego, intelektualnego czy stanu zdrowia. Funkcjonując w podwójnej roli, osoba niepełnosprawna wykazuje zapotrzebowanie na różne rodzaje muzyki, a przez to i różne jej FUNKCJE, tj.:

• adaptacyjna - przygotowanie do życia w sytuacji ograniczonej sprawności psychofizycznej,
  w warunkach placówki leczniczej, wychowawczej, rehabilitacyjnej i szkolnej, a także pomoc
  w znalezieniu się w roli wychowanka, pacjenta,
• fizjoterapeutyczna - usprawnienie i kompensowanie utraconych sprawności psychoruchowych,
• psychoterapeutyczna - budzenie pozytywnego obrazu samego siebie, łagodzenie lęku, niepokoju, uczenie rozwiązywania sytuacji trudnych, autoakceptacji,
• rozwojowa - wspomaganie indywidualnego rozwoju pacjenta,
• poznawczo - stymulacyjna - dostarczanie różnorodnych informacji o sobie i otaczającym świecie oraz mobilizowanie do aktywności poznawczej,
• wychowawcza - stwarzanie sytuacji wychowawczych bogatych w pozytywne wzorce godne naśladowania,
• kreatywna - rozwijanie potencjałów twórczych i inspirowanie do samopoznania,
• ekspresyjna - zapewnianie naturalnej potrzeby ruchu i działania,
• emocjonalna - dostarczanie pozytywnych przeżyć emocjonalnych o zabarwieniu dodatnim,
• estetyczna - pobudzanie i rozwijanie zainteresować i zamiłowań muzycznych,
• rekreacyjno - ludyczna - w przypadku dzieci - zaspokajanie naturalnej potrzeby jaką jest zabawa,
  w sensie ogólnym - dostarczenie atrakcyjnej formy spędzania wolnego czasu i właściwej rozrywki,
• integracyjna - ułatwienie nawiązywania nowych znajomości, kontaktów interpersolanych, integracja grupy, uczenie współdziałania w grupie, zespole,
• readaptacyjna - przygotowywanie do opuszczenia placówki szkolno - wychowawczej, rehabilitacyjnej, leczniczej, rekreacyjnej i powrotu do życia w otoczeniu rodzinnym, szkolnym,
• diagnostyczna - badanie różnych aspektów rozwoju pacjenta.

Najczęściej muzykoterapia znajduje szerokie zastosowanie:

• w neuropsychiatrii, głównie w przypadkach opóźnień w rozwoju, u osób z uszkodzeniami mózgu (porażenia centralnego układu nerwowego),
• w autyzmie wczesnodziecięcym,
• w zespole Downa,
• w zaburzeniach zachowania się,
• w nerwicach,
• w zespole nadpobudliwości psychoruchowej ADHD,
• u dzieci z fragmentarycznymi uszkodzeniami mózgu,
• u dzieci agresywnych i niedostosowanych społecznie,
• w przypadkach opóźnienia rozwoju psychomotorycznego,
• u pacjentów niedowidzących, niewidomych i głuchoniemych,
• u pacjentów wszelkich oddziałów szpitalnych,
• w uzdrowiskach, sanatoriach, lecznicach, itp.

    Warto dodać, iż przypadkach głębokiego stopnia upośledzenia celem postępowania muzykoterapeutycznego jest usunięcie bezużytecznych odruchów (np. wyrywania włosów, bicia się, itp.), oraz doprowadzenie do zmniejszenia zależności pacjenta od innych osób i wyuczenia go wykonywania czynności pożytecznych i potrzebnych codziennemu funkcjonowaniu, natomiast w przypadkach lekkiego stopnia upośledzenia stosując dźwiękowe ćwiczenia ruchowe stymuluje się świadomość własnego ciała. Wykorzystywane są również jako środki pomocnicze różnego rodzaju instrumenty perkusyjne Orffa, które budzą zainteresowania dźwiękiem pacjenta, dostarczają wrażeń dotykowych, wzrokowych, ćwiczą orientacje w przestrzeni a także kształtują nawyk właściwego trzymania instrumentu.

Opracowanie: dr Radosław Tarczoń